„Tu jest pochowany, niech ta macewa będzie tego świadkiem…”
(Hebrajska inskrypcja na jednej z ocalałych macew na szydłowskim cmentarzu żydowskim)
W dniach 12-15 września 2024 r. miały miejsce XXII Spotkania z Kulturą Żydowską, odbywające się w Nowym Korczynie, Kazimierzy Wielkiej, Busku-Zdroju oraz Szydłowie. W Szydłowie centralnym wydarzeniem była rededykacja (duchowa odnowa) cmentarza żydowskiego, jednej z najstarszych nekropolii tego typu w Polsce, założonej w XIV wieku. Przez sześć wieków grzebano na nim członków lokalnej społeczności żydowskiej, aż do zniszczeń spowodowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej. Po wojnie cmentarz popadł w zaniedbanie, a przyroda skutecznie zatarła jego ślady.
Dzieło odnowienia cmentarza zawdzięczamy licznym zaangażowanym osobom i instytucjom. Na czele starań o uporządkowanie i ogrodzenie nekropolii stanął ks. prof. UKSW dr hab. Paweł Mazanka, redemptorysta i rodowity Szydłowianin, który przez lata zabiegał o wsparcie tej inicjatywy. Samorząd Miasta i Gminy Szydłów, formalny właściciel działki, wsparł przedsięwzięcie organizacyjnie. Wsparcie materialne na wykonanie ogrodzenia zapewniła Fundacja Rodziny Nissenbaumów, a Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wraz z Narodowym Instytutem Konserwacji Zabytków dofinansowało projekt kwotą 120 tys. zł. Swoje wsparcie okazały także Fundacja Forum Dialogu oraz liczni darczyńcy chrześcijańscy, w tym Janusz Stróżyk z Poznania.
Uroczystości rozpoczęły się Mszą Świętą w kościele pw. św. Władysława w Szydłowie, odprawioną w intencji szydłowskich Żydów. Następnie ks. Paweł Mazanka poprowadził uczestników na kirkut, opowiadając po drodze o historii miasta i jego zabytkach. Uroczystość rededykacji prowadził Jarosław Zatorski, prezes Buskiego Stowarzyszenia Kulturalnego, jeden z głównych inicjatorów odnowienia cmentarza. Podczas ceremonii głos zabrali: Michał Skotnicki – Wicewojewoda Świętokrzyski, Romuald Zgrzywa – Starosta Staszowski, Andrzej Tuz – Burmistrz Miasta i Gminy Szydłów oraz Wojciech Łygaś – Prezes Fundacji Rodziny Nissenbaumów.
W trakcie uroczystości symbolicznie zdjęto szarfy z tablic informacyjnych – biało-niebieską zdjęli Wojciech Łygaś i Susan Saltzman z Londynu, a biało-czerwoną Andrzej Tuz, ks. Paweł Mazanka i Jan Klamczyński. Następnie zgromadzeni przeszli do grobu rodziny Zalcmanów, szydłowskich Żydów, którzy w czasie wojny ukrywali się w Kurozwękach, a następnie zostali rozstrzelani na zamku w Szydłowie. Zofia Oleńska, świadek tamtych wydarzeń, przyjechała specjalnie na tę uroczystość z Warszawy. Przy grobie przemówiła Susan Saltzman z Londynu, która niedawno odkryła, że w Szydłowie spoczywa jej rodzina.
Rabbi Symcha Keller z Lublina odmówił modlitwę za zamordowanych, a następnie uczestnicy przeszli do nowo postawionego pomnika. Ks. Mazanka opowiedział o symbolice pomnika. Napis na betonowej płycie wzorowanej na macewie brzmi: „Tu spoczywają Żydzi, mieszkańcy Szydłowa. Niech ich dusze mają udział w życiu wiecznym.” Z kolei poniżej, na granitowych płytach wyryto 514 nazwisk pochowanych tu Żydów w latach 1880-1941 (tyle udało się odkryć w archiwach). Wyryto również słowa: „Błogosławionej pamięci Żydzi zmarli w Gminie Żydowskiej Szydłów w latach 1880-1941. Niech ich dusze mają udział w życiu wiecznym” w czterech językach: polskim, jidysz, hebrajskim i angielskim. Wokół pomnika utworzono lapidarium z ocalałych macew.
Kulminacyjnym momentem wydarzenia była modlitwa Symchy Kellera „Boże pełen miłosierdzia” po hebrajsku do tradycyjnej melodii żydowskiej. Następnie wybrzmiał Psalm 130 „Z głębokości wołam do Ciebie Panie” w języku polskim przez ks. Pawła Mazankę i hebrajskim przez rabina Kellera. Ostatnim elementem uroczystości na cmentarzu było złożenie kwiatów i zapalenie zniczy.
Dalsza część uroczystości miała miejsce w synagodze, gdzie odbyła się promocja książki „Żydowskie cmentarze Ponidzia oraz Szydłów i Koszyce” autorstwa Teresy i Zdzisława Sabatów. Wystawiono również akwarele Bartłomieja Michałowskiego, przedstawiające sztetle żydowskie. Burmistrz Andrzej Tuz złożył podziękowania osobom zaangażowanym w rededykację, wręczając im pamiątkowe albumy, a ks. Pawłowi Mazance i Jarosławowi Zatorskiemu także okolicznościowe grawertony.
Uroczystości zakończyły się koncertem rabina Symchy Kellera, specjalisty od muzyki chasydzkiej, który porwał publiczność swoim dwugodzinnym występem w synagodze. Jego energetyczna muzyka wzbudziła taką radość, że niektórzy goście zaczęli tańczyć.
Cmentarz żydowski w Szydłowie to jedno z najstarszych tego typu miejsc na ziemiach polskich. Jego odnowienie i rededykacja są nie tylko aktem pamięci, ale również symbolem wzajemnego szacunku i troski o wspólne dziedzictwo.
Tekst i zdjęcia: Piotr Walczak
